ABDURRAHİM KOZALI: el-MUVÂFAKÂT 42. SEMİNER ÖZETİ

Bu seminer, İmam Şâtıbî’nin el-Muvâfakât eserinde ele aldığı iki önemli konuyu incelemektedir: hile-i şer‘iye ve makâsıdın bilinebilirliği. İslam hukuku ve ahlak arasındaki ilişki bağlamında Şâtıbî’nin yaklaşımı analiz edilmiştir. Hukuki formalizmin sınırlarını aşarak şer‘î hükümlerin arkasındaki maksatları anlamaya yönelik bir perspektif sunulmuştur.

Ana Temalar

1. Hile-i Şer‘iye: Şer‘î Hükümlerin İhlali
   • Hile-i şer‘iye, zahiren şer‘î hükümlere uygun görünen işlemlerin, yasa koyucunun (şâri‘in) muradına aykırı bir şekilde gerçekleştirilmesi olarak tanımlanmıştır.
   • Şâtıbî, bu tür işlemleri genellikle olumsuz değerlendirse de, bazı durumlarda hile-i şer‘iyenin meşru olabileceğini ifade eder. Ancak bu, işlemin şâri‘in maksadına uygun olduğu özel durumlarla sınırlıdır.
2. Örnek Olaylar ve Tartışmalar
   • Hülle nikâhı: Boşanmış bir kadının eski eşine dönmesi için anlaşmalı evlilik yapması, şâri‘in maksadıyla çelişen bir uygulama olarak ele alınmıştır.
   • Zekât yükümlülüğünden kaçınma: Malvarlığını bölerek veya devrederek zekât yükümlülüğünden kaçma, zahiren hukuka uygun olsa da şâri‘in ahlaki hedefleriyle bağdaşmaz.
   • Yahudi ve Hristiyan toplumlarındaki benzer örnekler: Haramı helal kılmaya yönelik uygulamalar üzerinden hile-i şer‘iye kavramının tarihsel kökenleri tartışılmıştır.
3. Makâsıdın Bilinebilirliği
   • Şâtıbî, şer‘î hükümlerin arkasındaki maksatların (makâsıd) bilinmesinin mümkün olduğunu savunur ve bunu üç kategoriye ayırır:
     • Zarûriyat (temel ihtiyaçlar): Dinin, aklın, canın, malın ve neslin korunması.
     • Hâciyat (ihtiyaçlar): İnsanın yaşamını kolaylaştıran hükümler.
     • Tahsinat (güzelleştirmeler): Ahlaki ve estetik düzenlemeler.
   • Şâtıbî’ye göre, şâri‘in maksadına ulaşmak için kıyas ve istidlâl gibi yöntemler kullanılabilir. Ancak zâhirî ve bâtınî yaklaşımların uç noktalarına dikkat edilmesi gerektiğini belirtir.
4. Hukuk ve Ahlak İlişkisi
   • Şâtıbî, şer‘î hükümlerin yalnızca hukuki formalite olmadığını, ahlaki ve toplumsal maslahatları gözeten düzenlemeler olduğunu vurgular.
   • Hile-i şer‘iye yoluyla şâri‘in maksatlarını ihlal eden işlemlerin dünyevi olarak geçerli olsa bile, uhrevi sorumluluk doğuracağı belirtilmiştir.

Sonuç

Seminer, Şâtıbî’nin hile-i şer‘iye konusundaki eleştirel duruşunu ve makâsıd anlayışını detaylandırır. Şer‘î hükümlerin ardındaki maksatları anlamak, yalnızca hukuki değil, ahlaki bir gereklilik olarak sunulmuştur. Hile-i şer‘iyenin kapsamlı eleştirisi, İslam hukukunun ahlaki boyutunu öne çıkararak bu alandaki tartışmalara önemli katkılar sağlar.

This seminar explores two key themes in Imām al-Shāṭibī’s al-Muwāfaqāt: legal stratagems (ḥīla sharʿiyya) and the comprehensibility of maqāṣid (objectives of Islamic law). Al-Shāṭibī’s perspective bridges Islamic jurisprudence (fiqh) with its ethical underpinnings, offering an approach that transcends legal formalism to focus on the objectives behind divine rulings.

Key Themes

1. Legal Stratagems: Breaching the Objectives of Divine Rulings
   • Ḥīla sharʿiyya is defined as actions that outwardly conform to Islamic legal rulings but contradict the intent (maqṣad) of the Lawgiver (shāriʿ).
   • While al-Shāṭibī generally criticizes such practices, he acknowledges that legal stratagems may be permissible in rare cases where they align with the overarching objectives of Islamic law.
2. Case Studies and Discussions
   • Temporary Marriage (Ḥilla Marriage): A woman remarrying to circumvent a waiting period before returning to her former husband is critiqued as violating the shāriʿ’s intent.
   • Avoiding Zakāt Obligations: Splitting wealth or transferring assets to evade zakāt payments adheres to legal formality but undermines the ethical purpose of wealth redistribution.
   • Historical Parallels: Similar practices in Jewish and Christian traditions, such as attempts to render prohibited acts permissible, are used to contextualize the concept of legal stratagems.
3. The Comprehensibility of Maqāṣid
   • Al-Shāṭibī argues that the objectives of Islamic law can be comprehended and categorizes them into three levels:
     • Necessities (Ḍarūriyyāt): Preserving religion, intellect, life, property, and lineage.
     • Needs (Ḥājiyyāt): Provisions that ease human life without compromising essentials.
     • Enhancements (Taḥsīniyyāt): Moral and aesthetic considerations that enhance societal order.
   • He emphasizes the use of analogical reasoning (qiyās) and inference (istidlāl) to uncover maqāṣid but warns against extremes in literal (ẓāhirī) and esoteric (bāṭinī) interpretations.
4. The Relationship Between Law and Ethics
   • Al-Shāṭibī asserts that Islamic legal rulings are not mere formalities but are deeply rooted in ethical and social considerations.
   • Actions that exploit legal loopholes to subvert maqāṣid may be valid in a worldly sense but carry spiritual consequences in the afterlife.

Conclusion

The seminar provides an in-depth analysis of al-Shāṭibī’s critique of legal stratagems and his framework for understanding maqāṣid. By emphasizing the ethical objectives behind Islamic rulings, al-Shāṭibī underscores the need for a jurisprudence that integrates legal and moral imperatives. His critique of ḥīla sharʿiyya highlights the significance of maqāṣid in bridging legal practices with broader ethical and social goals.