EKREM DEMİRLİ: GAZZÂLÎ,el-MUNKİZ MİNE’D-DALÂL 5. SEMİNER ÖZETİ

Seminerin Amacı ve İçeriği

Bu seminerde Ekrem Demirli, Gazzâlî’nin el-Munkiz mine’d-dalâl adlı eserinin özellikle filozoflar eleştirisi bağlamında ortaya koyduğu felsefe karşıtı yaklaşımı detaylandırmakta, bu yaklaşımı Tehâfütü’l-Felâsife ve İbn Rüşd’ün Tehâfütü’t-Tehâfütüyle mukayeseli olarak analiz etmektedir. Aynı zamanda Gazâlî’nin, felsefi bilginin doğası, bireysellik problemi ve dini düşünceye karşı entelektüel tehditler gibi temel konulara dair tutumları incelenmektedir.

Ana Temalar

1. Gazâlî’nin Felsefeye Karşı Tavrı ve İbn Rüşd’ün Eleştirisi:

Demirli, İbn Rüşd’ün Gazâlî’ye yönelttiği “felsefi tutarsızlık” suçlamasına yer verir. İbn Rüşd, Gazâlî’nin argümanlarının bilimsel olmadığını savunurken, Gazâlî filozofları temelsizlik ve çelişkiyle itham eder. Bu tartışma, özellikle Tanrı-âlem ilişkisi bağlamında “hudûs” ve “imkân” kavramları üzerinden derinleşir.

2. Bireysellik Problemi ve Tikel Varlıklar:

Seminerde, tikellerin hakiki varlığı olup olmadığı ve bireyselliğin arazî yapısıyla geçiciliği tartışılır. İbn Rüşd’e göre bireysellik felsefi olarak temellendirilemez; Gazâlî ise bu bireyselliğin dinî mükellefiyet için zorunlu olduğunu savunur.

3. Taklit Eleştirisi ve Felsefenin Otorite İnşası:

Gazâlî, filozofların taklide dayalı bilgi üretimini eleştirirken, dinde peygamber otoritesine dayanan taklidin daha meşru olduğunu ileri sürer. Ona göre felsefeciler Aristo ve Sokrat gibi isimlerin bilimsel otoritesini metafiziğe izinsiz taşımışlardır.

4. Tehâfüt Kavramı ve Metafiziğin Eleştirisi:

Gazâlî, felsefenin en büyük açmazını “tehâfüt” yani çelişki olarak tanımlar. Ona göre filozoflar arasında birlik bulunmaması, onların yöntemlerinin tutarsız ve sonuçlarının temelsiz olduğunu gösterir.

5. İslam Şehirlerinde Felsefî Düşüncenin Etkisi:

Demirli, İslam toplumlarında İslam’ın entelektüel hâkimiyetinin sanıldığı kadar güçlü olmadığını, Gazâlî’nin bu yüzden bir muhalif gibi davrandığını ve felsefeyi savunan güçlü çevrelere karşı mücadele verdiğini vurgular.

Sonuç

Bu seminer, Gazâlî’nin felsefeye karşı geliştirdiği reddiyeci tutumu ve bu tutumun bilgi kuramı ve bireysellik gibi alanlara etkisini kapsamlı biçimde işler. Metin, İbn Rüşd’ün eleştirileriyle birlikte değerlendirilerek klasik kelam–felsefe çatışmasının güncel felsefi anlamlarına da kapı aralamaktadır.

 

 Purpose and Content of the Seminar

This seminar examines Ghazālī’s anti-philosophical stance as articulated in al-Munqidh min al-Ḍalāl, particularly in relation to his Tahāfut al-Falāsifa and Ibn Rushd’s Tahāfut al-Tahāfut. Ekrem Demirli analyzes Ghazālī’s critique of philosophical knowledge, focusing on issues such as the nature of intellection, the problem of individuality, and the threat posed by philosophy to religious thought.

Main Themes:

1. Ghazālī’s Opposition to Philosophy and Ibn Rushd’s Critique

Demirli discusses Ibn Rushd’s accusation that Ghazālī lacked philosophical coherence. While Ibn Rushd accuses Ghazālī of unscientific reasoning, Ghazālī denounces philosophers as self-contradictory. Their debate intensifies over the concepts of creation (ḥudūth) and possibility (imkān) within the God–world relationship.

2. The Problem of Individuality and Particulars

The seminar questions whether particulars truly exist and whether individuality, being accidental, can be philosophically grounded. Ibn Rushd denies its ultimate validity, whereas Ghazālī insists on individuality as a necessity for moral responsibility in religion.

3. Critique of Imitation (Taqlīd) and the Construction of Philosophical Authority

Ghazālī accuses philosophers of basing their metaphysics on blind imitation, attributing undue authority to figures like Aristotle and Socrates. He contrasts this with religious taqlīd, which is legitimized through prophetic authority and revelation.

4. The Concept of Tahāfut and the Critique of Metaphysics

For Ghazālī, the central flaw of philosophy is tahāfut—incoherence. The lack of consensus among philosophers, he argues, reveals the instability of their methods and conclusions, undermining metaphysics as a reliable source of truth.

5. The Intellectual Status of Philosophy in Islamic Cities

Demirli notes that Islamic thought did not dominate Islamic societies as strongly as often assumed. Ghazālī’s position is thus one of a dissident, confronting influential philosophical circles within the Islamic world.

Conclusion

This seminar provides a comprehensive reading of Ghazālī’s refutation of philosophy and its implications for epistemology and individuality. It situates his arguments within the broader conflict between kalām and philosophy, while also examining how Ibn Rushd’s critiques reframe this intellectual tension for later Islamic and modern discourse.