EKREM DEMİRLİ,KUŞEYRİ OKUMALARI 24. SEMİNER ÖZETİ

Seminerin Amacı ve İçeriği

Bu seminer, Kuşeyrî’nin kurb (Allah’a yakınlık) ve bu‘d (uzaklık) kavramları çerçevesinde geliştirdiği tasavvuf anlayışını kelâmî ve metafizik temelleriyle birlikte tartışır. Demirli, eş‘arî teolojide yer alan zat, sıfat ve fiil ayrımlarının bu kavramları nasıl şekillendirdiğini sorgular. Ayrıca şeriat–hakikat ilişkisi, ilham ve nefes kavramları, İbnü’l-Arabî’nin getirdiği metafizik katkılar ve tasavvuf tarihinin dönemlendirilmesi gibi konular da çok katmanlı bir çerçevede ele alınır.

Ana Temalar ve Başlıklar

  1. Kurb ve Bu‘d Kavramları

Kurb, Allah’a itaati; bu‘d ise O’nun tevfikinden mahrum kalmayı ifade eder. Eş‘arî teolojide bu kavramlar zat-sıfat-fiil ayrımıyla açıklanır. Ancak bu ayrım, Tanrı-insan ilişkisini sınırlandırır ve kavramları soyutlaştırır.

  1. Sünnî Tevilin Savunmacı Yapısı

Demirli, eş‘arî paradigmada geliştirilen ayrımların Tanrı’yı korumaya yönelik stratejiler olduğunu ancak bu durumun düşünsel canlılığı zayıflattığını belirtir. Sünnî kelâmın çoğu zaman savunmacı bir akıl yürütme üzerine kurulduğunu vurgular.

  1. İbnü’l-Arabî’nin Metafizik Yorumu

Kuşeyrî’nin sınırlı açıklamaları, İbnü’l-Arabî’nin cem ve mef‘ûliyet (Tanrı’nın etki de alması) merkezli metafiziğiyle aşılır. Tanrı yalnızca fa‘il değil, aynı zamanda munfa‘il olarak da düşünülmelidir. Bu yaklaşım, tasavvufta ontolojik eşzamanlılık fikrini güçlendirir.

  1. Şeriat–Hakikat Dengesi

Kuşeyrî’ye göre şeriat, teklifleri; hakikat ise ilahî tasarrufu simgeler. Demirli, hakikatin şeriat üzerindeki etkisinin hukuku esneklik ve ahlaka taşıma gücünü gösterdiğini belirtir. Böylece hukuk, yalnızca emir değil, bir anlam arayışı hâline gelir.

  1. Tasavvuf Tarihinin Üç Aşaması

Demirli tasavvufu üç dönemle açıklar: zahidlik dönemi, sünnî tasavvuf ve metafizik dönem. Bu şematik ayrım, akademik literatürdeki eksik dönemlendirmelere eleştiri getirir.

  1. Nefes, Hatır ve İlham

Nefes, bilinçli yaşanması gereken bir varlık ânıdır. Hatıralar (hatarât), ilham, vesvese, nefsî fikirler ve ilahî telkinler olarak ayrılır. İlhamın bilgiye dönüşmesi için Kur’an ve sünnetle uyumlu olması gerektiği vurgulanır.

Sonuç

Bu seminer, kurb–bu‘d kavramları etrafında tasavvufun Allah–kul ilişkisini nasıl yeniden yapılandırdığını, eş‘arî yorumun sınırlarını ve İbnü’l-Arabî’nin getirdiği metafizik açılımı ele alır. Kuşeyrî’nin klasik açıklamaları, Demirli tarafından derinleştirilerek şeriat, hakikat, ilham ve zaman gibi temel kavramlarla ilişkilendirilir.

 

Purpose and Content of the Seminar

This seminar explores the Sufi concepts of qurb (closeness) and buʿd (distance) to God, as presented in Qushayrī’s Risāla. Demirli situates these notions within broader theological and metaphysical frameworks, critically evaluating the Ashʿarite interpretation of divine–human relations. The seminar further examines the relationship between sharīʿa and ḥaqīqa, the limits of theological language, and the metaphysical innovations of Ibn ʿArabī. Additionally, it reflects on the evolution of Sufism in three historical phases: asceticism, Sunnī mysticism, and metaphysical Sufism.

Main Themes and Topics

  1. The Concepts of Qurb and Buʿd

Closeness is described as obedience to God, while distance refers to estrangement from divine support. Demirli examines how these concepts are interpreted in Ashʿarite theology and challenges the framework that separates divine essence, attributes, and acts.

  1. Sunnī Hermeneutics and Its Defensive Nature

The Ashʿarite model is portrayed as a theological strategy to preserve divine transcendence, but Demirli argues that this leads to a weakening of theological vitality. He emphasizes that Sunni theology often developed in a reactive, apologetic manner.

  1. Ibn ʿArabī’s Metaphysical Intervention

Demirli contrasts Qushayrī’s cautious theological approach with Ibn ʿArabī’s metaphysical boldness, particularly the idea that God is not only the actor but also the receiver (munfaʿil). This view radically transforms the conception of divine–human interaction.

  1. Sharīʿa–Ḥaqīqa Relationship

Qushayrī distinguishes between the law (sharīʿa) as the realm of obligation and ḥaqīqa as the domain of divine action. Demirli stresses that the latter reduces the burden of the former and introduces a flexible, moral dimension to Islamic jurisprudence.

  1. Three Phases of Sufi History

Demirli proposes a tripartite historical model: (1) the ascetic period, (2) the period of Sunni Sufism, and (3) the metaphysical era. He critiques academic treatments of Sufi history for lacking this developmental insight.

  1. Breath, Inspiration, and Remembrance

Breath (nafas) is treated as a living moment of awareness. Thoughts (khaṭarāt) are divided into inspiration (ilhām), inner whispers, carnal thoughts, and divine messages. Ilhām becomes knowledge only when aligned with Qur’an and Sunnah.

Conclusion

This seminar critically examines the limits of Ashʿarite theology through the lens of qurb and buʿd. Demirli’s analysis exposes the theological constraints in Qushayrī’s account while proposing a broader Sufi metaphysical framework—one that transcends defensive theological boundaries and reimagines the human–divine relationship.