İRFAN İNCE: CESSÂS, el-FUSÛl Fİ’L-USÛL 7. SEMİNER ÖZETİ
Ana Temalar:
- Vasiyet Ayetinin Neshi Tartışması ve Vaciplik Meselesi
Bu seminerde, Bakara 180. ayette geçen vasiyet emrinin Nisa 11-12. ayetlerdeki miras paylaşımı hükümleriyle neshedilip edilmediği tartışılır. Cessâs’a göre bu ayetler, anne-baba ve yakın akrabaya vasiyetin vacipliğini ortadan kaldırır, ancak bu onların lehine yapılan vasiyetin caiz olmadığı anlamına gelmez. Ayette vasiyet için bir sınır belirtilmemesi, kişinin başkalarına da vasiyet edebileceği sonucunu doğurur. Böylece vaciplik kaldırılmış, cevaz ihtimali doğmuştur, fakat bu cevaz hükmü doğrudan ayetle değil, başka delillerle (örneğin hadis veya ibaha asliye) sabit olabilir. - Hadis ile Ayetin Neshi ve Delil İlişkisi
“Varise vasiyet yoktur” hadisi bağlamında, ayetin neshedilmesi meselesi ele alınır. Cessâs, bu hadisin yalnızca ayetin tekrarını değil, aynı zamanda önceki vacip hükmün kaldırılıp yerine daha hayırlı bir paylaşımın getirildiğini ifade ettiğini belirtir. İmam Şâfiî’nin yabancıya vasiyetin cevazı için hadisle delil getirmesi de tartışılır. Cessâs, bu durumun Şâfiî’nin dolaylı olarak ayetin hükmünün hadisle neshedilebileceğini kabul ettiğini gösterdiğini savunur. - Cevaz Hükmü ve Delil Problemi
Cessâs, anne babaya vasiyetin caizliği hükmünün ayette açıkça yer almadığını, bu nedenle cevazın başka bir delille sabit olması gerektiğini vurgular. Eğer ayet doğrudan “anne babaya vasiyet edin” demiyor, yalnızca genel bir vasiyet emri varsa, burada cevaz hükmü yalnızca ibaha asliye ya da sünnetle sabit olabilir. Aksi takdirde ayetten türetilen hüküm şer’î bir bağlayıcılık taşımaz. - Mezhepler Arası Görüşler ve Fıkhî Çeşitlilik
Cessâs’ın tartışmaları, Şiîlerin vasiyeti caiz ve bağlayıcı kabul etmesi, Hanefî, Şâfiî, Mâlikî ve Hanbelîlerin vasiyetin caiz ancak bağlayıcı olmadığı yönündeki ortak görüşü ve Müzenî ile Zâhirîlerin vasiyetin geçersiz olduğu görüşüyle karşılaştırılır. Dördüncü bir görüş olarak ise, anne baba ve akraba mirasçı değilse vasiyet vaciptir iddiası değerlendirilir. Bu görüş, özellikle çağdaş bazı fıkhî düzenlemelerde (örneğin “el-vasiyetü’l-vâcibe”) etkili olmuştur. - Fıkhî Detaylandırma ve Kavramsal Açıklık
Metin boyunca Cessâs, nesih, tahsis, delalet, ibaha, vaciplik ve cevaz gibi usûl kavramlarını titizlikle ayırır. Her hükmün hangi delille sabit olabileceği, deliller arası çatışmanın nasıl çözüleceği ve hangi noktada nesih, tahsis veya istihsanın devreye gireceği üzerinde durulur. Metin, aynı zamanda Şâfiî ve Hanefî istidlal yapılarının karşılaştırmalı analizine imkân sunar.
Sonuç:
Bu ders, vasiyetin farziyeti, cevazı ve bağlayıcılığı gibi temel meseleleri, ayet ve hadis ilişkisi çerçevesinde tartışır. Cessâs’ın yaklaşımı, naslar arası dengeyi koruyan, ancak yorum imkânlarını açık tutan bir usûl anlayışı ortaya koyar. İmam Şâfiî ile girilen tartışmalar, delilsel meşruiyetin sınırlarını ve yorumun dayanaklarını gözler önüne serer. Sonraki derste bu tartışmaların kıyasa ve icmâa etkileri değerlendirilecektir.
Main Themes:
- Abrogation of the Bequest Verse and the Issue of Obligation
The central discussion in this session concerns whether the verse in Baqara 180, which commands bequests to parents and relatives, has been abrogated by the inheritance rulings in Sūrat al-Nisāʾ. According to Cessâs, these later verses eliminate the obligation (wujūb) of such bequests but do not prohibit them altogether. Since the verse does not specify a maximum or limit for bequests, permissibility (jawāz) is still possible. However, this permissibility must be established by other proofs—not by the verse itself, but rather through hadith or the principle of original permissibility (ibāḥa aṣliyya). - Hadith-Based Abrogation and Evidentiary Relationships
The hadith “No bequest for an heir” is examined as a possible instance of abrogating the Qur’anic command. Cessâs argues that this hadith does more than echo the verse—it introduces a new and preferable legal structure that overrides the earlier obligation. He further critiques Imām al-Shāfiʿī’s use of the hadith to establish permissibility for non-heirs, claiming that such usage implicitly acknowledges the possibility of hadith abrogating Qur’anic rulings. - Permissibility and the Problem of Legal Proof
Cessâs emphasizes that the permissibility of bequests to parents cannot be directly derived from the verse, since it merely implies general instruction. Thus, another source is needed to establish legal permissibility, such as a Prophetic tradition or the presumption of permissibility in the absence of prohibition. If such sources are lacking, the verse alone does not constitute binding evidence for permissibility. - Comparative Views and Legal Diversity Among Schools
Cessâs situates his position within a broader spectrum of jurisprudential views. While Shīʿī scholars regard such bequests as obligatory, the major Sunni schools (Ḥanafī, Mālikī, Shāfiʿī, Ḥanbalī) treat them as permissible but non-binding. Opposing views, such as those of Muzanī and the Ẓāhirīs, even consider the bequest invalid. A fourth perspective maintains that bequests to non-heirs are obligatory, a position influential in contemporary inheritance legislation (e.g., al-waṣiyya al-wājiba). - Conceptual Clarifications in Legal Reasoning
Throughout the text, Cessâs pays careful attention to usūl concepts such as abrogation (naskh), specification (takhsīṣ), indication (dalāla), permissibility (ibāḥa), obligation (wujūb), and permissive ruling (jawāz). He meticulously distinguishes between these terms, demonstrating how each ruling must rest on a specific type of proof and explaining how conflicts between evidences can be resolved—whether by appeal to naskh, istihsān, or other methods. This reflects a rigorous methodological contrast between Ḥanafī and Shāfiʿī legal reasoning.
Conclusion:
This seminar offers an in-depth examination of the obligation, permissibility, and legal status of bequests, using the interplay of Qur’anic verses and hadiths to illustrate how jurists balance textual coherence with interpretive flexibility. Cessâs challenges al-Shāfiʿī’s approach by showing how evidentiary reasoning and abrogation theory support the evolving nature of legal norms. The next session will explore how these debates influence qiyās and ijmāʿ.Formun Altı