M. TAHA BOYALIK, TEFSİR OKUMALARI: ZEMAHŞERÎ, EL KEŞŞÂF 2. SEMİNER ÖZETİ

Bu seminer, önceki oturumda başlanan el-Keşşâf’ın arka planı ve tefsir tarihindeki yeri üzerine yapılan genel girişin eksik kalan yönlerini tamamlamayı amaçlamaktadır. Ayrıca el-Keşşâf’ın literatürde oluşturduğu etki, sonraki tefsir geleneklerine katkısı ve Zemahşerî’nin mukaddimesinin önemli kısımlarına dair açıklamalar yapılmaktadır. Tefsirin dini ilimlerle ilişkisi, özellikle kelam, fıkıh ve dil bilimleri bağlamında ele alınmakta, tefsirin metodolojik yapısı hakkında değerlendirmeler sunulmaktadır.

Ana Temalar:

  1. Tefsirin Konusu: Söz ve Metin Analizi: Tefsirin temel amacı, ilahi sözün (kelâm) anlamını açıklamak ve dilsel yapısını incelemektir. Fıkhi veya kelami meselelerin çözümü tefsirin asli görevi değildir; tefsir, ayetlerin anlamlarını dilbilimsel ve bağlamsal analizle ortaya koyar.
  2. Tefsir ve Dini İlimlerin Ayrımı: Tefsir, kelam ve fıkıh gibi ilimlerden yararlansa da, doğrudan bu ilimlerin fonksiyonlarını üstlenmez. Kelamcılar varlık ve ispat delilleriyle ilgilenirken, müfessirler ayetlerin bağlam içinde nasıl anlam kazandığını incelerler.
  3. Meani Yönteminin Önemi: Zemahşerî’nin tefsirinde meani (anlam bilim) yöntemi, ayetlerin kelime dizilimi, bağlamsal ilişkileri ve anlam katmanlarını tespit etmede önemli bir araç olarak kullanılmaktadır. Bu yöntem sayesinde ayetlerdeki kelime seçimleri ve dizilimler üzerinden tevhid gibi temel inanç konuları analiz edilebilir.
  4. Kur’an’ın Dil ve İcazı Üzerine Değerlendirmeler: Kur’an’ın söz yapısının mucizevî oluşu (icâz) ve anlam örgüsü, el-Keşşâf’ta detaylı bir şekilde ele alınmaktadır. Özellikle Abdülkahir el-Cürcânî’nin Nazım Nazariyesi temel alınarak, Kur’an’daki kelime tercihleri ve cümle yapıları analiz edilmektedir.
  5. Kelam ve Fıkıh Konularının Tefsirdeki Yeri: Tefsirde itikadi ve fıkhi konular ele alınsa da, bunların ele alınış biçimi kelam ve fıkıh ilimlerindeki gibi değildir. Tefsir, bu konulara dilsel bağlam ve ayetlerin iç yapısı üzerinden yaklaşır, bağımsız bir kelami veya fıkhi çözüm sunma iddiasında değildir.
  6. Mukaddime ve Zemahşerî’nin Yöntemi: Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ın girişinde dile getirdiği metodolojik ilkeler, sonraki müfessirler için bir referans niteliği taşımaktadır. Tefsirin amacı, yöntemi ve ilimlerle ilişkisi bağlamında mukaddimenin okunması, eserin anlaşılması açısından büyük önem arz etmektedir.
  7. el-Keşşâf Sonrası Gelişen Tefsir Geleneği: Beyzâvî, Nesefî ve Ebussuûd Efendi gibi müfessirler, el-Keşşâf’tan büyük ölçüde etkilenmiş, ancak metnin Mu‘tezilî yönlerini dönüştürerek Sünni düşünce çerçevesinde yeniden yorumlamışlardır.

Sonuç:
Bu seminer, el-Keşşâf’ın tefsir metodolojisini ve diğer İslami ilimlerle olan ilişkisini ayrıntılı bir şekilde incelemektedir. Zemahşerî’nin kelam ve fıkıh ile kurduğu mesafeli ancak bilinçli ilişki, tefsirin temel amacını belirlemede kritik bir rol oynamaktadır. Özellikle meani yöntemi, Kur’an’ın dilsel yönünü ve anlam katmanlarını açığa çıkarmada önemli bir araç olarak değerlendirilmekte, bu bağlamda el-Keşşâf’ın tefsir tarihinde nasıl bir dönüşüm sağladığı tartışılmaktadır.

This seminar aims to complete the general introduction to al-Kashshāf that began in the previous session, further analyzing its historical significance in the tafsir tradition. The discussion focuses on the impact of al-Kashshāf, its contribution to later exegetical traditions, and key aspects of al-Zamakhsharī’s introduction (muqaddima). The relationship between tafsir and other Islamic sciences, particularly theology (kalām), jurisprudence (fiqh), and linguistics, is examined, along with an assessment of al-Kashshāf’s methodological framework.

Main Themes:

  1. The Subject of Tafsir: Linguistic and Textual Analysis: The primary objective of tafsir is to clarify the meaning of divine speech (kalām) and analyze its linguistic structure. Unlike kalām or fiqh, tafsir does not primarily aim to resolve theological or legal disputes but rather focuses on explaining Qur’anic verses through linguistic and contextual analysis.
  2. Distinction Between Tafsir and Other Islamic Sciences: While tafsir benefits from disciplines like kalām and fiqh, it does not replace them. Theologians focus on proving theological doctrines, whereas exegetes analyze how Qur’anic verses construct meaning within their context.
  3. The Role of Ma‘ānī (Semantics) in Tafsir: Al-Zamakhsharī employs ma‘ānī methodology to examine word order, syntactic structures, and contextual relationships in the Qur’an. This approach allows him to analyze core theological concepts such as divine unity (tawḥīd) through linguistic precision.
  4. The Qur’an’s Linguistic Excellence and Inimitability (I‘jāz): Al-Kashshāf explores the miraculous nature of the Qur’an’s language, particularly its eloquence and structural coherence. Drawing from ‘Abd al-Qāhir al-Jurjānī’s Theory of Naẓm (syntactic cohesion), al-Zamakhsharī examines how word choices and sentence structures contribute to the Qur’an’s unique style.
  5. The Role of Kalām and Fiqh in Tafsir: Although theological and legal discussions appear in tafsir, they are treated differently than in kalām and fiqh. Exegetes approach these issues through linguistic and contextual analysis rather than offering independent doctrinal or legal rulings.
  6. The Muqaddima and Al-Zamakhsharī’s Methodology: The methodological principles outlined in al-Zamakhsharī’s introduction serve as a foundational guide for later exegetes. His reflections on the purpose of tafsir, its methodology, and its relation to other sciences provide critical insights into al-Kashshāf’s interpretative framework.
  7. Post-al-Kashshāf Tafsir Tradition: Later exegetes such as al-Bayḍāwī, al-Nasafī, and Abu Su‘ūd Efendi heavily relied on al-Kashshāf, modifying its Mu‘tazilī elements to align with Sunni theological perspectives. This adaptation demonstrates the lasting influence of al-Zamakhsharī’s linguistic and rhetorical approach.

Conclusion:
This seminar provides a detailed examination of al-Kashshāf’s exegetical methodology and its relationship with other Islamic sciences. Al-Zamakhsharī’s balanced yet critical engagement with kalām and fiqh plays a crucial role in defining the purpose of tafsir. The emphasis on ma‘ānī methodology underscores the importance of linguistic precision in uncovering the Qur’an’s layered meanings. In this regard, al-Kashshāf represents a methodological shift in tafsir history, influencing both Mu‘tazilī and Sunni exegetical traditions.