ÖMER TÜRKER, FÂRÂBÎ OKUMALARI: KİTABU’L-HURÛF 8. SEMİNER ÖZETİ

Bu seminerde Fârâbî’nin Kitâbu’l-Hurûf eserinde yer alan “Cevher” ve “Zât” kavramları detaylı bir şekilde ele alınmıştır. Özellikle cevherin varlık kategorileri içindeki konumu, mutlak cevher ile mahiyetli cevher ayrımı ve bu kavramların metafizik ve mantık bağlamındaki yeri tartışılmıştır. Ayrıca zatın mahiyet ile olan ilişkisi ve izafî tanımlamaları seminerin önemli odak noktalarından birini oluşturmuştur.

Ana Temalar

1. Cevher Kavramının Tanımı ve Kategorik Konumu
   Seminerde, cevherin, herhangi bir konuda bulunmayan ve yüklem olmayan şey olarak tanımlandığı belirtilmiştir. Fârâbî, cevheri iki ana kategoriye ayırır:

• Mutlak Cevher: Hiçbir kategoriye ait olmayan, yüklem kabul etmeyen ve bağımsız olarak var olan cevherdir.
• Mahiyetli Cevher: Bir nesnenin hakikatini ve varoluşunu belirleyen, duyulur dünyada somut olarak bulunan cevherdir.

2. Cevherin Üç Kategorik Ayrımı
   Fârâbî’ye göre cevher üç şekilde tanımlanır:

• Birinci Cevher: Kesinlikle bir konuya yüklenmeyen ve herhangi bir kategoriye ait olmayan cevherdir. Bu, varlığın en saf ve temel formudur.
• İkinci Cevher: Mahiyet sahibi olan ve kendiliğinden varlık gösteren şeydir. Madde ve suret bu tür cevherin alt bileşenleridir.
• Üçüncü Cevher: Belli bir kategori içinde var olan ve mahiyetiyle bilinen nesnelerdir.

3. Zât Kavramı ve Mahiyetle İlişkisi
   Zât, bir şeyin mahiyetini oluşturan temel unsurdur. Cevher gibi zât da mutlak ve izafî anlamlarda kullanılabilir:

• Mutlak Zât: Herhangi bir şeye yüklem olmayan ve yalnızca kendi başına var olan şeydir.
• İzafî Zât: Bir nesnenin nitelik, nicelik veya diğer kategorilerle ilişkisi üzerinden tanımlanan mahiyetidir.

Fârâbî, bir nesnenin hakikatini oluşturan parçaların toplamına zât dendiğini ve bu zâtın, nesnenin varoluşunu belirleyen temel unsur olduğunu vurgular.

4. Mahiyet, İzafet ve Cevher İlişkisi
   Seminerde mahiyetin, bir nesnenin tanımlanmasında temel rol oynadığı ve izafî niteliklerin mahiyeti belirlemediği ifade edilmiştir. Bir nesne, izafî ilişkilerden bağımsız olarak kendi mahiyetiyle tanımlanır, ancak izafet bu mahiyeti açıklamada yardımcı olabilir.
5. Bizatihi ve Bil’araz Kavramları
   Bizatihi kavramı, bir şeyin kendi zatı ve mahiyeti gereği var olması anlamında kullanılır. Bil’araz ise bir şeyin başka bir şeye bağlı olarak var olması durumunu ifade eder. Örneğin, canlılık nefse bizatihi aittir, bedene ise bil’araz olarak intikal eder.

Fârâbî’ye göre bizatihi olan şey, mahiyetinin meydana gelmesi için başka bir şeye ihtiyaç duymayan varlıktır. Bil’araz olan ise, varlığı başka bir şeye bağlı olarak tanımlanan niteliktir.

6. Mantık ve Dil Bağlamında Mevcud Kavramı
   Seminerin son bölümünde “Mevcud” kavramı Arapça, Farsça ve Yunanca dillerindeki kökeni üzerinden incelenmiştir. Mevcud, bir şeyin zihinde veya dış dünyada bulunması anlamına gelir. Fârâbî’ye göre, bir şeyin mevcudiyeti onun mahiyetine ve nesnel gerçekliğine dayanır.

Sonuç

Bu seminerde cevher ve zât kavramları detaylı bir şekilde analiz edilerek, bu kavramların varlık, mahiyet ve izafet bağlamında nasıl ele alındığı tartışılmıştır. Fârâbî’nin, mutlak cevher ve mahiyetli cevher ayrımı üzerinden geliştirdiği ontolojik yapı, zât ve mevcud kavramlarıyla ilişkilendirilerek açıklanmıştır. Bir sonraki seminerde, bu kavramların metafizik ve mantıksal bağlamdaki işlevleri daha ayrıntılı bir şekilde ele alınacaktır.

 

This seminar focuses on al-Fārābī’s analysis of the concepts of “substance” (jawhar) and “essence” (dhāt) as discussed in his work Kitāb al-Ḥurūf. The discussion centers around the ontological position of substance within the categories of existence, the distinction between absolute and essential substance, and the metaphysical and logical significance of these terms. The relationship between essence and quiddity, along with their relative definitions, also formed a key part of the seminar.

Main Themes

1. Definition of Substance and Its Categorical Position
   The seminar began with the definition of substance as an entity that exists independently and is not predicated upon something else. Al-Fārābī classifies substance into two primary categories:

• Absolute Substance: This is the pure, independent substance that does not belong to any category or accept predication.
• Essential Substance: This refers to the substance that determines the reality and existence of an object, often manifested in the physical world through form and matter.

2. The Threefold Categorization of Substance
   According to al-Fārābī, substance can be classified into three types:

• Primary Substance (jawhar awwal): This exists independently without being a predicate and represents the purest form of existence.
• Secondary Substance (jawhar thānī): This refers to entities with a defined essence, composed of matter and form.
• Tertiary Substance: This includes entities identified through their quiddity, often perceived in relation to other categories.

3. Essence (Dhāt) and Its Relation to Quiddity
   Essence (dhāt) constitutes the fundamental reality of an entity. Like substance, essence can be absolute or relative:

• Absolute Essence: This exists independently and is not defined by external attributes.
• Relative Essence: This defines an entity through its relation to other categories, such as quality or quantity.

Al-Fārābī asserts that essence represents the sum of an entity’s defining features, forming the core of its existence.

4. Relationship Between Essence, Substance, and Quiddity
   The seminar highlighted how quiddity (māhiyya) serves as the defining framework for an entity’s identity. While relative attributes can describe an entity, they do not determine its essence. Essence, therefore, remains independent of external relations but can be clarified through them.
5. Bizātihi and Bil-ʿAraḍ Concepts
   Al-Fārābī introduces two key concepts:

• Bizātihi (Per Se): This refers to an entity that exists by its own essence, without dependence on external factors.
• Bil-ʿAraḍ (Accidentally): This describes attributes that exist in relation to something else.

For example, life belongs to the soul bizātihi, while it exists in the body bil-ʿaraḍ. According to al-Fārābī, what exists bizātihi is self-sufficient, while bil-ʿaraḍ entities rely on external conditions.

6. The Concept of Existence in Logic and Language
   The seminar concluded with an exploration of the term “existent” (mawjūd) in Arabic, Persian, and Greek traditions. Mawjūd refers to the presence of an entity either in the mind or in external reality. Al-Fārābī emphasizes that existence is rooted in both the quiddity and ontological reality of an entity.

Conclusion

This seminar provided a detailed analysis of the concepts of substance and essence, examining their roles within the frameworks of existence, quiddity, and relativity. Al-Fārābī’s distinction between absolute and essential substance served as a foundation for understanding his ontological system, further clarified through the concepts of essence and existence. The next seminar will explore how these ideas function within metaphysical and logical contexts.