ABDULLAH KAHRAMAN: CESSÂS, el-FUSÛl Fİ’L-USÛL 9. SEMİNER ÖZETİ
Bu derste üç ana tema ele alınmıştır: şer‘î hüküm öncesinde eşyanın statüsü, icmâ kavramı ve çeşitleri, akıl yürütmenin meşruiyeti ile taklidin eleştirisi. Cessâs, Hanefî usûl düşüncesinin temel ilkelerini derinlikli biçimde işleyerek hem klasik tartışmalara hem de güncel yorumlara açıklık kazandırmaktadır.
Ana Temalar
- Şer‘î Bildirim Öncesinde Eşyanın Hükmü
Cessâs’a göre, şeriat bildirimi gelmeden önce fiillerin hükmü üçe ayrılır: vacip, haram ve mubah. Akıl, bazı fiillerin zorunluluğunu (örneğin Allah’a inanmak), bazılarının çirkinliğini (örneğin zulüm, nankörlük) tespit edebilir. Geriye kalan fiillerde ise, akıl zararı faydadan fazla olmayan şeyleri mubah kabul edebilir. Bu bağlamda eşya üzerine aklî değerlendirme yapılabilir; şer‘î bildirim olmadan önce eşyanın aslı mubahlıktır. Cessâs, bu ilkeyi Allah’ın eşyayı fayda için yaratması ve zararın şer‘an yasaklığa yol açması ilkeleriyle temellendirir. - İcmâ: Kavramsal Çerçeve ve Türleri
Cessâs, icmâyı doğrudan vahye (tevkif), çıkarıma (istihraç) ve re’y-ictihad temelli oluşumlara göre üçe ayırır. İcmânın dayanağı Allah ve Resulü olabileceği gibi sahabîlerin istinbatıyla da olabilir. İcmânın bağlayıcılığı, ümmetin masumiyet ilkesi ile açıklanır. Toplanma ya da sözlü beyan zorunlu değildir; ses çıkarmama (sükût) da icmâya delalet edebilir, yeter ki muhalif bir görüş yaygınlaşmasın. Bu bağlamda, sükûtî icmâ da geçerli kabul edilir. Cessâs’a göre sahabe sonrası dönemlerde de icmâ mümkündür ve inkıraz-ı asr şartı aranmaz. - Akıl Yürütme (Nazar) ve Taklîdin Eleştirisi
Cessâs, akıl yürütmenin dinî bilgiye ulaşmada zorunlu olduğunu vurgular. Akıl, doğru mezhebi yanlışından ayırmak, hükmün illetini anlamak ve şer‘î hükümleri kavramak için gereklidir. Aksi takdirde taklidin körlüğüne düşülür. Davud el-İsfahânî’nin “ukullere bevlet” sözüne atıfla, aklı dışlayan yaklaşımları eleştirir. Akıl, vahyin anlamlandırılmasında fonksiyoneldir; bu, Hanefî usûlün temel ilkelerindendir.
Sonuç
Cessâs’ın bu dersteki yaklaşımı, şer‘î bildirimin öncesinde aklın rolünü ve eşyanın asli statüsünü, icmânın tarihsel ve teorik boyutlarını, akıl yürütmenin epistemolojik gerekliliğini derinlikli biçimde tartışarak Hanefî usûlünün esaslarını netleştirmiştir. Bir sonraki ders, nazarın fıkıh usulündeki yerine ve mezheplerin aklî temellendirilmesine odaklanacaktır.
This lesson focused on three core themes: the legal status of actions before the advent of revelation, the concept and varieties of consensus (ijmāʿ), and the legitimacy of rational inquiry (naẓar) versus the critique of blind imitation (taqlīd). Al-Jaṣṣāṣ presents foundational Ḥanafī principles with both classical depth and theoretical clarity.
Main Themes
- The Legal Status of Actions Before Revelation
According to al-Jaṣṣāṣ, actions prior to divine legislation fall into three categories: obligatory, prohibited, and permissible. The intellect can independently recognize the necessity of some acts (e.g., belief in God) and the reprehensibility of others (e.g., injustice, ingratitude). For other acts, if their harm is not greater than their benefit, the intellect may deem them permissible. Thus, in the absence of divine command, the default legal status of things is permissibility (ibāḥa). This principle is grounded in the beliefs that God created things for human benefit, and harm is indicative of prohibition. - Ijmāʿ: Conceptual Framework and Classifications
Al-Jaṣṣāṣ classifies consensus (ijmāʿ) into three types:
- Based on direct revelation (tawqīfī),
- Based on derived understanding (istinbāṭ),
- Based on personal judgment (raʾy and ijtihād).
The basis for consensus can be the Qur’an and Sunnah or the juristic reasoning of the Companions. Consensus is binding due to the principle of the Ummah’s protection from error. Interestingly, explicit verbal agreement is not necessary; silence in the face of a prevailing view (sukūtī ijmāʿ) can also constitute valid consensus, provided no widespread opposition exists. Furthermore, post-Companion consensus is accepted, and the “end of the age” (inqirāḍ al-ʿaṣr) condition is not required in his view.
- Rational Inquiry (Naẓar) and the Critique of Taqlīd
Al-Jaṣṣāṣ emphasizes that rational investigation is essential for accessing religious knowledge. Reason is needed to distinguish between truth and falsehood, identify the causes of rulings, and comprehend the structure of divine law. Without this, one falls into the blindness of taqlīd. Referring critically to Dāwūd al-Iṣfahānī’s statement about the dismissal of intellects, al-Jaṣṣāṣ rejects anti-rational approaches. Reason, for him, is instrumental in interpreting revelation, a hallmark of Ḥanafī methodology.
Conclusion
In this lesson, al-Jaṣṣāṣ clearly articulates the role of reason before revelation, the epistemological and historical dimensions of ijmāʿ, and the necessity of rational inquiry for legal and theological clarity. This reflects core Ḥanafī principles that emphasize both textual and rational engagement. The next session will further examine the role of naẓar in legal theory and its application in establishing sound jurisprudential reasoning.