EKREM DEMİRLİ: GAZZÂLÎ, MİŞKÂTÜ’L-ENVÂR 6. SEMİNER ÖZETİ

Dersin Amacı ve İçeriği

Bu seminerde Gazzâlî’nin Mişkâtü’l-envâr adlı eserindeki varlık ve bilgi anlayışı, nûr metafiziği çerçevesinde incelenmekte; özellikle tenzih–teşbih, mecaz–hakikat ve metafizik süreklilik gibi meseleler tasavvufî ve felsefî karşılaştırmalarla tartışılmaktadır. Ders, Allah’ın varlıkla kurduğu ilişkinin mahiyetini, sembolik temsil ve sudûr teorisi üzerinden açıklarken; insanın idrak kapasitesi, peygamberlik ve ilham gibi kavramları da ele alır.

Ana Temalar ve Başlıklar

1. Varlık Sürekliliği ve Zât–Sıfat İlişkisi

Gazzâlî’ye göre Allah ile âlem arasındaki ilişki kesintili değil, süreklidir. Bu ilişki, sıfatlar aracılığıyla kurulur. Allah’ın zâtı ile sıfatları arasındaki ayrım, O’nun yaratma fiilinin varlıkla irtibatını mümkün kılar.

2. Mecaz–Hakikat ve Teşbih–Tenzih Dengesi

Ders, “mecaz ne zaman hakikate dönüşür?” sorusu etrafında döner. Gazzâlî’nin mecazları hakikatin taşıyıcısı olarak gördüğü, teşbih ve tenzihi uzlaştırmaya çalıştığı belirtilir. Kelâm geleneği ise mecazı dışlayıcı bir tavırla anlam sınırlarını daraltmıştır.

3. Sudûr Teorisi, Nübüvvet ve Bilgi

Sudûr modelinin, varlık ve bilgi ilişkisini açıklamada güçlü bir model sunduğu fakat zorunluluk ilkesi nedeniyle ilâhî iradeyi zayıflattığı ifade edilir. Gazzâlî, bu modelin içeriğini alıp biçimini dönüştürerek nübüvveti, ilham ve içsel tecrübe temelli bir bilgi tarzı olarak yeniden kurar.

4. Aklın Sınırları ve İlhamın Yeri

Aklın hakikate ulaşmada sınırlı olduğu, ilham ve nübüvvetin ise aklın ötesine geçebildiği savunulur. Ancak bu iddia, bilgiye dair kesinlik problemini beraberinde getirir. Gazzâlî bu sorunu “yakîn” kavramı ve ruh–kalp ayrımı üzerinden çözmeye çalışır.

5. İnsan–Tanrı İlişkisi: Yakîn ve Tecrübe

Gazzâlî, bilgiyi yalnızca teorik değil, varoluşsal bir tecrübe olarak yorumlar. Bu bağlamda yakîn, ruhun Allah’a yönelimiyle gerçekleşir. Bu düşünce, tasavvufun bilgi anlayışıyla bütünleşir ve bilginin dönüşümcü yönünü vurgular.

Sonuç

Bu seminer, Gazzâlî’nin Mişkâtü’l-envâr metni üzerinden kurduğu varlık–bilgi–hakikat ilişkisini çok katmanlı biçimde tartışır. Sıfatların, mecazların ve sudûrun yeniden yorumlanmasıyla inşa edilen bu metafizik modelde, akıl, ilham ve peygamberlik iç içe geçer. Gazzâlî, kelâm ve felsefeyi aşarak tasavvufî bir bilgi sistemi kurmaya yönelir.

 

 

Purpose and Content of the Seminar

This seminar focuses on Ghazālī’s understanding of being and knowledge within Mishkāt al-Anwār, centered around his metaphysics of light (nūr). The discussion addresses the continuity of existence, the distinction between divine essence and attributes, and the symbolic relationship between God and creation. Key concepts such as prophecy, inspiration, metaphor–reality relations, and the epistemological role of certainty (yaqīn) are critically examined in comparison with philosophical and theological traditions.

Main Themes and Headings

1. Continuity of Being and the Essence–Attribute Relation

According to Ghazālī, the connection between God and the world is not a discontinuous rupture but a continuum. This continuity is established through divine attributes, which mediate the relationship between God’s essence and the world.

2. Metaphor and Reality; Balancing Transcendence and Immanence

The central question explored is: “When does metaphor become reality?” Ghazālī sees metaphor not as mere embellishment but as a vessel for truth. He seeks to reconcile metaphor (tashbīh) and transcendence (tanzīh), unlike the kalām tradition, which often restricts meaning through strict literalism.

3. Theory of Emanation, Prophethood, and Knowledge

The emanation model is seen as effective for explaining being and knowledge but problematic due to its deterministic implications. Ghazālī appropriates its content while transforming its form, presenting prophethood as an experiential and inspirational mode of knowledge.

4. Limits of Reason and the Role of Inspiration

Reason alone cannot reach ultimate truth; inspiration and prophecy go beyond its bounds. However, this raises questions of certainty and epistemological validation. Ghazālī responds by invoking the distinction between heart and soul and the concept of yaqīn (certainty).

5. Human–Divine Relation: Certainty Through Experience

For Ghazālī, knowledge is not merely theoretical but existential. True certainty arises through inner experience and spiritual orientation toward God. This reflects a distinctly Sufi epistemology, where knowledge is transformative.

Conclusion

This seminar explores Ghazālī’s multi-layered metaphysical framework connecting being, knowledge, and truth through the lens of divine light. By reinterpreting attributes, metaphors, and the emanation model, he constructs a system in which intellect, inspiration, and prophecy converge. Ultimately, Ghazālī moves beyond kalām and philosophy toward a Sufi-based epistemology grounded in experience and certainty.